Esra Aslan
Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Monarşik siyasi yapıların yıkılıp halk iradesine dayanan Cumhuriyet rejimlerinin ortaya çıkmasına temel sağlayan Fransız Devrimi sürecinde en çok etki oluşturan hususlardan biri de insan hakları konusunda atılan adımlar olmuştur. 1789 Fransız devrimiyle başlayan rejim değişikliklerinin temelinde Fransız halkının siyasal iklimden ve ortaya çıkardığı insanlık durumundan memnun olmamasının yanı sıra insan haklarına değer verilmemesi ve bu perspektife hak ettiği değeri verecek bir yönetim anlayışının bulunmaması yatmaktaydı. Bu bakımdan Fransız devrimi sürecinde “eşitlik, kardeşlik ve özgürlük” temel ilkeleri uğrunda kadını ve erkeğiyle bütün Fransız yurttaşları sokaklara dökülmüştü. Bunun bir sonucu olarak 26 Ağustos 1789’da Fransız Ulusal Meclisi tarafından La Déclaration des droits de l'homme et du citoyen” bildirgesi yayınlanmıştı. Türkçeye “Erkek ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” olarak çevrilen bu bildirge, temelde, hükümet yolsuzluklarının insan haklarının yeterince ön plana getirilmemesinden kaynaklandığına dikkati çektiği gibi, insan haklarının hiç kimseye devredilemez olduğuna, bu yanıyla doğal ve kutsal olduğuna özel bir vurgu yapmıştır. Ancak bu bildirge her ne kadar şartların zorunlulukları çerçevesinde tasarlanmış, eşitlik, özgürlük ve kardeşlik gibi temel ülküleri vaat etse de sadece erkek ve yurttaşları hedef alan bir metin olması bakımından arzu edilen yetkin bir perspektifi yansıtmamaktaydı. Bunun sebebi o dönemin Fransa’sında kadınların ikincil bir değere sahip olması, eşit yurttaş olarak sayılmamaları ve insan haklarının korunması amacıyla hazırlanan metinde bizzat yer almamaları olarak kabul edilmektedir (“Olympe de Gouges”). Bu nedenle Fransız kadınları, kendileri gibi toplumun parçası olan Fransız erkekleri eşit medeni ve siyasi hak ve özgürlüklere sahip olmayı talep etmişlerdi. Bu doğrultuda kadınlar, devrimci bir ruhla kendi haklarını savunmayı ve temel haklarını gündeme getiren ve savunan bildiri ve metinler yazmaya yoluna gitmiş; belli yanıyla da protesto ve yürüyüşlere katılmışlardı.
Bu kapsamda Olympe de Gouges, Fransız Devrimi sürecinde öne çıkmış ve aktif rol oynamış olan bir isim olarak dikkati çekmiştir. O, Fransız Ulusal Meclisi tarafından ilan edilen bildirgeye karşılık kadın-erkek eşitliğini vurgulayan “Kadının ve Kadın Yurttaşın Hakları Bildirgesi’nin yayınlanmasına önemli bir katkıda bulunmuştur. 1748-1793 yıllarında yaşamış olan Fransız asıllı bu kadın, temelde filozof ve yazar olarak kabul edilmektedir. Özellikle kadın hakları hakkındaki çalışmaları ile ünlenmiştir. Toplumsal sorunlara ve siyasi rejimlere ilişkin büyük ilgi ve takdir gören çalışmaları da vardır. Bu çeşitliliği dikkate alındığında Gouges, herkesi ve her sorunu önemle ele alan bir sosyal reformcu olarak değerlendirilebilir (“Olympe de Gouges”).
Erkek ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin yayınlanmasından sonra Gouges, evrensel ve eşit olduğu iddia edilen hakların sadece erkeklere tanınmış olmasının absürtlüğünü gözler önüne sermek için yeni bir bildirge hazırlama çalışması da başlamıştı. O, bu çalışmasını dönemin ileri gelen aktivist kadınlarıyla birlikte filozof ve matematikçi Sophie de Condorcet’in evinde toplanarak sürdürmüş; bu ortamı eşitlik mücadelesinin merkezi haline getirmiştir. Kadın hakları mücadelesini daha kapsamlı bir çerçeveye oturtmak için de çeşitli kadın örgütlerini birleştirerek “Cercle Social” adında bir birlik de oluşturmuştur (Göztepe, s.189).
Gouges’in insan hakları perspektifiyle cesurca öncülük ettiği bu adalet ve eşitlik mücadelesi sert eleştirilere maruz kalsa da hedefinden uzaklaşmamış; uzun çalışmalar sonucunda "Kadın ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” nihai formunu kazanmıştır. Bu bildirge, kadın haklarına yönelik çalışmalara temel sağlayan ilk yazılı belge olma özelliğine sahip olmuştur (“Kadın ve Yurttaş Hakları Bildirisi”). Bildiri her ne kadar “Kadın ve Yurttaş Hakları Bildirisi” olarak yayınlanmış ise de kadın-erkek eşitliğine dayalı günümüz eşitlik ilkesi ile büyük ölçüde örtüşen ve birçok anayasal düzenlemeye paralel giden bir içerik ortaya koymuştur. Bildirinin giriş kısmında belirtildiği üzere kadın yurttaşların haklarının güvence altına alınmasının kamu yararına olduğu, toplumun içinde bulunduğu; sefalet, siyasal yozlaşma ve ahlaki bozulmuşluğun nedeninin cinsiyet ayrımcılığına dayandığı; kadınların sahip olduğu doğal ve devredilemez kutsal hakların bulunduğuna dikkat çekilmiştir.
Bildirge, erkek ve yurttaş hakları bildirgesi ile eşit sayıda maddeler içermekte ve cinsiyet eşitliğine dayanan bir yaklaşım sergilemektedir (Göztepe, s.189). Zira Erkek ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin 1. Maddesine göre “bütün insanlar, haklar bakımından özgür ve eşit doğar ve yaşarlar. Sosyal farklılıklar ancak ortak faydaya dayanabilir.” Gouges’in bildirgesine bakıldığında ise bu bakış açısı, “Kadın özgür doğar ve erkeklerle eşit haklara sahip olarak yaşar. Toplumsal farklılıklar yalnızca genel yarar nedeniyle kabul edilebilir” şeklinde bir form kazanmıştır.
Bildirge’nin her bir maddesinde kadının varlığı tanınmış ve erkeklerle eşit sosyal statüye sahip kılınmaları talep edilmiştir. Özellikle Kadın Hakları Bildirgesi’nin 7. Maddesinde yer alan “Kadınlar ayrıcalıklı haklara sahip değildir.” hükmü ile de hiçbir şekilde kadınlara ayrıcalık tanınmadığına dikkati çekilmiştir. Kadınların erkeklerle eşit cezalara tabi oldukları, özgürlük, güvenlik, mülkiyet ve baskıya karşı direnme haklarının hem kadının hem de erkeğin doğal ve devredilemez hakları olduğu, yasaların hem kadına hem erkeğe eşit bir şekilde uygulanması gerektiği, yasalarda öngörülen yaptırımların da aynı ve eşit şekilde uygulanması gerektiği, vergilerin de kadınlardan erkeklerden alındığı kadar alınması gerektiği fakat bu durumun adil olması için kadınların da iş hayatında yer sahibi olmalarının yolunun açılması gerektiği gibi spesifik ve önemli durumlardan söz edilmiştir.
Bu bildiri, her ne kadar karşı-bildiri olarak görülebilecek bir hüviyet sergilese de aslında siyasal erke bir mesaj verme amacı daha ağır basmaktadır. Erkek ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin kadınlara vurguda zayıf kalması nedeniyle bu bildirge, Kadın ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin ismi ile sınırlı kalmamıştır. Erkeklerin de haklarından da söz edilmiştir. Zira dikkat edildiğinde bu bildirge, kadın haklarına yer vererek maddelerin içeriğini ve ruhunu korumuştur. Ne var ki bu bildirge, tüm dünya kadınlarına bir umut olup geleceğe ilişkin iyimserliğini olumlu etkilese de yazarının sonunu hazırlamıştır. Mevcut siyasal erk, bildirgenin yayınlanmasından büyük rahatsızlık duymuş ve Gouges, bildirgenin yazarı olarak yargı önüne çıkarılmıştır. Yargılama sonunda Gouges, doğa kurallarına başkaldırmakla, doğa kurallarına başkaldırmakla, yönetenin erkek ve yönetilenin kadın olduğu hakikate aykırı davranmakla, özgürlük için en büyük fedakarlıkları yapmaktan vazgeçmeyen erkeklere yönelik büyük öfke taşımakla ve yeniden saltanatı kurma hayallerine destek vermekle suçlu bulunmuş ve ölüm cezasına çarptırılmıştır (“The Trial of Olympe de Gouges”).
Aynı yılın mart ayında idam kararını ve etki alanını genişletmek amacıyla bir Kanun çıkarılmıştır. Bu kanunun 1. maddesine göre artık bundan böyle “her kim ulusal temsilin feshini kışkırtan eser veya yazılar yazarsa veya basmak suçundan hüküm giyerse, temsiliyet yeniden tesis edilir. Kraliyet ya da halkın egemenliğine saldıran herhangi bir başka güç, Devrim Mahkemesi huzuruna çıkarılacak ve ölümle cezalandırılacaktır.” Gouges, buna istinaden kendisini ilgilendirmeyen bir alana yani siyasete hadsiz bir şekilde ilgilenmesi nedeniyle tüm kadınlara ibret olsun diye mahkeme kararı ile idam edilmiştir (“The Trial of Olympe de Gouges”).
Hayatını kadın hakları ve adaletli bir yaşam oluşturmaya adayan Gouges, idamın infaz edilmesinden önce son olarak şu sözleriyle hayata veda etmiştir. "Vatanın çocukları, ölümümün intikamını alacaktır” (“The Trial of Olympe de Gouges”). Kadın hakları konusundaki inancından ve mücadelesinden taviz vermeyen Gouges, bu tutum ve duruşuyla her zaman büyük bir saygıyla anılmıştır. Ancak bu farkındalık, ne yazık ki hak ettiği değerlerde bir etki alanı kazanamamıştır. Zira günümüzde kadınlar, hâlâ sosyal hayatlarında birçok ayrımcılığa, eşitsizliğe ve haksızlığa maruz durumdadır. Bu nedenle Gouges, hayatını kadın hakları uğrunda vererek herkese cinsiyet eşitliğinin sağlandığı bir toplum hayatı oluşturma sorumluluğunu kendisinden sonraki nesillere devretmiştir.
KAYNAKÇA:
“Olympe de Gouges”. Hukuk Ansiklopedisi, Hukuk Ansiklopedisi, 3 Kasım 2023, https://hukukbook.com/olympe-de-gouges/#, 9 Ocak 2024.
“The Trial of Olympe de Gouges”. Liberté,Égalité,Fraternité:Exploring The French Revolution, Roy Rosenzweig Tarih ve Yeni Medya Merkezi (George Mason Üniversitesi) ve Amerikan Sosyal Tarih Projesi (City University of New York), https://revolution.chnm.org/d/488/, 9 Ocak 2024.
Bayar, Aydan. “Fransız Devrimi ve Marie Gouze”.Fransız Gastesi, Fransız Gastesi, Şubat 2023,https://fransizgastesi.com/2023/01/marie-gouze/, 9 Ocak 2024.
Yurdusev, A.Nuri.”Fransız Devrimi”.Tübitak Bilim ve Toplum Başkanlığı Popüler Bilim Yayınları,Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/fransiz_devrimi,9 Ocak 2024
“26 Ağustos 1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi”.Die Gaste, Die Gaste, Engin Kunter, 2011, http://www.diegaste.de/gaste/diegaste-sayi1712.html, 9 Ocak 2024
“Kadın ve Yurttaş Hakları Bildirisi" 225 yaşında”. Av.Şenay Tavuz Hukuk Bürosu, Av. Şenay Tavuz Hukuk Bürosu, https://www.avukatsenaytavuz.com/kadin-ve-yurttas-haklari.html#:~:text=Fransız yazar, feminist Olympe de,yazılı belge olma özelliği taşıdı., 9 Ocak 2024.
“Olympe de Gouges”. Library Library of Congress Research Guides, Springshare, https://guides.loc.gov/women-in-the-french-revolution/olympe-de-gouges, 9 ocak 2024.
Göztepe, Ece. “Kadının ve Kadın Yurttaşın Haklar Bildirgesi*Olympe de Gouges”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1996, Cilt 45, Sayı 1-4, ss.185-193, 9 Ocak 2024.