Sinem Beyza GÜL
Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, önemli bir uluslararası yargı organı olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin (AİHM) sorumluluğundadır. İnsan hakları ihlalleri iddialarını içeren davaları değerlendirmek ve karara bağlamak Mahkeme'nin birincil sorumluluğudur. Bireyler, sivil toplum kuruluşları veya üye devletler, Sözleşme ile korunan hakların ihlal edildiği iddiasıyla sorumlu tuttukları devletlere karşı bu yasal işlemleri başlatabilirler. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), özellikle suçluların sınır dışı edilmesini içeren davalarda, yabancı uyrukluların Avrupa Konseyi'ne üye devletlerden sınır dışı edilmesine önemli ölçüde müdahil olmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ile bu tür sınır dışı işlemleri arasındaki etkileşim ağırlıklı olarak AİHM'den kaynaklanmaktadır. Bu durum özellikle sınır dışı etme süreçlerinin ve sonuçlarının Sözleşme tarafından belirlenen insan hakları standartlarına uygunluğunun garanti altına alınması açısından geçerlidir. Bu ilişkiyle ilgili olarak yapılması gereken değerlendirmeler:
Madde 8 - Aile ve Özel Yaşam Hakkı: özel hayata ve aile hayatına saygı hakkını düzenlemektedir. Bu maddeye sınır dışı prosedürlerinde sıkça atıfta bulunulmaktadır. Bir bireyin sınır dışı edilmesinin aile ilişkileri üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, özellikle de bu kişi gittiği ülkedeki aile üyeleriyle güçlü bağlar kurmuş ise, çok önemlidir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, sınır dışı işlemlerinin bireyin hakları ile göçün kontrol altına alınması ve suçun azaltılması yönündeki ulusal çıkarlar arasında adil bir denge sağlayıp sağlamadığını değerlendirmektedir. Fikrimce, bu madde yabancıların sınır dışı edilmesinde başvurulan önemli bir kriterdir. Bu madde hükmünce, kurulan bağlar ile ulusal çıkarlar arasındaki denge değerlendirilir.
Madde 3 - İşkence ve İnsanlık Dışı Muamele Yasağı: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 3. Maddesi işkence ve insanlık dışı muameleyi yasaklamaktadır. Bu hüküm, bireylerin cezalandırılamayacağını veya zalimane, insanlık dışı veya aşağılayıcı muameleye tabi tutulamayacağını öngörmektedir. Düşünceme göre bu madde, sınır dışı edilen ve ülkelerine geri döndüklerinde benzer kötü muameleye maruz kalma ihtimaliyle karşı karşıya olan bireyler için temel bir okuma niteliğindedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), işlenen suçların niteliğine bakılmaksızın, devletlerin bireyleri gerçek bir işkence veya diğer önemli zarar tehdidiyle karşı karşıya oldukları ülkelere iade etmelerinin yasak olduğunu tutarlı bir şekilde belirlemiştir.
Geri Göndermeme İlkesi: Uluslararası mülteci ve insan hakları hukukunun temel taşlarından biri olan geri göndermeme ilkesi, 3. Madde ile önemli bir şekilde bağlantılıdır. Bu ilkeye göre bireyler, insan haklarının ihlal edilme ihtimalinin bulunduğu bir ülkeye geri gönderilemezler. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), üye devletlerin bu ilkeye uymalarını sağlamada oldukça etkin bir rol oynamaktadır.
Hukuki Sürecin Adilliği ve Dengeleme Testi: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin (AİHS) 6. maddesine göre Mahkeme, sınır dışı edilmeye yol açan yasal işlemlerin adil yargılanma ilkesine uygun olmasını sağlar. Bu hakkın kapsamına örnek vermem gerekirse, avukat tutma özgürlüğünü, sınır dışı kararına itiraz etme hakkını ve prosedürün genel olarak şeffaflığını ve tarafsızlığını gösterebilirim. Bunların yanı sıra Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, kararlarında sıklıkla dengeleyici bir değerlendirmeye başvurmakta, bireyin haklarını devletin göç kurallarını uygulama ve kamu güvenliğini koruma zorunluluğuyla ilişkili olarak değerlendirmektedir. Mahkeme, verdiği kararlar uyarınca çıkarımlarım doğrultusunda suçun ciddiyeti, bireyin ev sahibi toplumda ne ölçüde asimile olduğu ve ülkede ikamet süresi gibi çeşitli faktörleri göz önünde bulundurmaktadır.
AİHM Tarafından Verilen Kararlar Üye Devletler İçin Bağlayıcıdır: Söz konusu üye devlet, bir ihlalin meydana geldiğini tespit ettiğinde AİHM kararlarına uymakla yükümlüdür. Devletler, sınır dışı edilmenin askıya alınmasını, seçimin yeniden değerlendirilmesini veya mali tazminatın sağlanmasını gerektirebilecek Mahkeme kararlarına uymakla yükümlüdür.
Ulusal Hukuk ve Uygulama Üzerindeki Etkisi: Bilindiği üzere Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihadı, münferit davaların ötesine geçerek yabancı bireylerin sınır dışı edilmesine ilişkin ulusal yasa ve uygulamaları da etkilemektedir. Üye devletler, Mahkeme kararlarında ortaya konan norm ve ilkelere uymak için göç ve sınır dışı yasalarını sıklıkla değiştirmektedir.
Örnek Kararımız; Üner v. Hollanda: Bu kritelerin Üner v. Hollanda ( 46410/99 ) kararında somut olarak uygulandığını görmekteyiz. Üner davasında Mahkeme, başvuranın Hollanda ile güçlü bağları olduğunu kabul etmiş, ancak eşi ve ilk çocuğuyla sadece kısa bir süre yaşadığını ve ikinci çocuğuyla hiç bir araya gelmediğini, dolayısıyla Türkiye ile hiçbir bağı olmadığının söylenemeyeceğini belirtmiştir. Ayrıca, daha önceki mahkumiyetleri göz önüne alındığında, suça eğilimi olduğunu ve cinayet ve saldırı suçlarının tanımı gereği ciddi suçlamalar olduğunu iddia etmiştir. Sınır dışı edilme kararı verildiğinde çocuklarının altı ve bir yaşında olduğunu, yeni durumlarına uyum sağlayacak kadar olgun olduklarını ve Hollanda vatandaşı oldukları için, babaları Türkiye'ye gitmeye karar verse bile, akrabalarını ziyaret etmek için Hollanda'ya geri dönmekte sorun yaşamayacaklarını vurgulamıştır. Özetle, sınır dışı kararının izlenen amaca uygun olduğu ve demokratik toplum normlarıyla çelişmediği, adil bir dengenin korunduğu ve işlenen suçların ciddiyetine ve niteliğine ve sınır dışı kararının 10 yıllık sınırına rağmen Sözleşme'nin 8. maddesinin ihlal edilmediği tespit edilmiştir.
Büyük Daire'nin bu kararı, Mahkeme'nin içtihadının gelişiminde öncü niteliktedir. Mahkeme, sınır dışı etme kararının özel ve aile hayatına saygı hakkına yaptığı müdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olup olmadığını ve ulaşılmak istenen meşru amaçla orantılı olup olmadığını belirlerken genellikle bu kararda ortaya konan kriterleri kullanmaktadır. Bu bağlamda, "Üner kriterleri" olarak bilinen kriterlere ulaşabiliriz:
1. Başvurucu tarafından işlenen suçun niteliği ve ağırlığı
2. Başvurucunun sınır dışı edilme süresi Başvuranın sınır dışı edileceği ülkede geçirdiği süre
3. Suçun işlenmesinden bu yana geçen süre Suçun işlenmesinden bu yana geçen süre ve bu süre boyunca başvuranın davranışları
4. Başvuranın vatandaşlığı veya uyruğu Başvuru sahibinin ve söz konusu kişilerin vatandaşlığı veya uyruğu
5.Başvuru sahibinin aile durumu, evliliğin süresi ve çiftin aile hayatını etkileyen her türlü ek değişken.
6. Başvuranın eşinin, başvuranla aile birlikteliği sırasında başvuran tarafından işlenen ihlalden haberdar olup olmadığı.
7. Evlilik birliği sonucunda doğan çocukların varlığı ve yaşları
8. Başvuranın eşinin sınır dışı edileceği ülkede karşılaşabileceği zorlukların ciddiyeti 9. Başvuru sahibinin çocuklarının yüksek menfaatleri göz önünde bulundurularak, çocuklardan herhangi birinin sınır dışı edileceği ülkede karşılaşabileceği zorlukların ciddiyeti
10. Sınır dışı edilen veya ev sahibi ülke ile ailevi, sosyal ve kültürel bağların sağlamlığı
Sonuç olarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), yabancı uyrukluların, özellikle de suç işlemiş olanların sınır dışı edilmelerinin AİHS'nin ilkelerine uygun ve insan haklarını koruyacak şekilde gerçekleştirilmesini garanti altına almak açısından büyük önem taşımaktadır. Bu ilkeler Mahkeme içtihatlarıyla beraber geliştirilmiş olup her somut olay kapsamında incelenmekte ve geliştirilmektedir. Mahkemenin kararları sadece belirli davaları değil, aynı zamanda üye ülkeler arasındaki daha genel politika ve prosedürleri de etkilemektedir.
KAYNAKÇA:
Echr. “European Court of Human Rights.” HUDOC, 18 Oct. 2006, hudoc.echr.coe.int/tur?i=001-77542.
Muş, Muhammet Hamza. “AİHM’i̇n Veljkovi̇c- Jukic / İsvi̇çre Karari ANALİZİ ve ... -Adalet.”İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı, 2023, inhak.adalet.gov.tr/Resimler/Dokuman/28042023154657hamza.pdf.